ايصفاهان توركلرى: "آسلى ايله كرم" سؤلجه يى
تركهاى اصفهان: داستان "اصلى و كرم"

تركهاى استان اصفهان در تركيب تبارى فارسزبانهاى امروزى ساكن اين استان٬ همچنين در تشكل لهجه اصفهانى زبان فارسى نقش عمده اى داشته اند. نيز آثار عظيم معمارى و تاريخى شهر اصفهان بلاواسطه اثر خلق ترك٬ هنرمندان و دولتهاى تركى بويژه دو دولت سلجوقى و صفوى است. تركهاى ساكن در استان اصفهان همچنين نقش و سهم ارزشمندى در فرهنگ ملى ترك دارند. اصفهان نزديك به دو قرن مركز امپراتورى تركىـآذربايجانى صفوى٬ و از اين منظر نزديك به دو قرن مركز و پيشتاز فرهنگ٬ زبان٬ ادبيات و صنايع بديع تركى بوده است. داستان عاشقانه محبوب٬ لطيف و فوق العاده زيباى "اصلى ايله كرم" نيز محصول همين دوره است. تراژدى مردمى "اصلى ايله كرم" هديه تركهاى اصفهان به فرهنگ خلق ترك٬ آذربايجان٬ ايران و دنياى تركى است.

"اصلى ايله كرم"٬ نه تنها در ميان توده ترك در سراسر كشور٬ در ايران مركزى (تركهاى ساكن در استانهاى فعلى اصفهان٬ چهار محال بختيارى٬ كهگيلويه٬ لرستان و ....)٬ ايران جنوبى (تركهاى ساكن در استانهاى فارس٬ بوشهر٬ كرمان٬ خوزستان و....) ٬ شمال غرب (آذربايجان و يا تركهاى ساكن در استانهاى آذربايجان غربى٬ آذربايجان شرقى٬ همدان٬ اردبيل٬ قزوين٬ مركزى٬ زنجان٬ تهران٬ گيلان٬ قم٬. كردستان و كرمانشاهان)٬ شمال شرق (تركهاى ساكن در استانهاى خراسان و گلستان)٬ گسترده شده بلكه به همراه كوراوغلو و ديگر داستانهاى مردمى٬ و مانند خود زبان تركى به يكى از محكمترين سنگ پايه هاى هويت ملى واحد خلق ترك (آذرى) در ايران ـ قفقاز ـ آسياى صغير و بين النهرين تبديل شده است. خلق ترك و عاشقان و بخشىيانش در خراسان٬ در آذربايجان٬ در ميان طوائف قشقايى و خمسه٬ در قفقاز٬ در عراق و آسياى صغير قرنهاست كه همچنان هم در ادبيات شفاهى و هم در ادبيات مكتوب٬ عشق پاك اصلى و كرم را بر زبان مىآورند و با اينهمه اين عشق همچنان تازه است و بىپايان و الهام بخش.

تراژدى "اصلى ايله كرم" كه احساسات پاك و وفادارى٬ دوستى بين مليتها و اديان٬ سنن و فرهنگ تركى و باورهاى قزلباشان ترك را به ساده ترين و زيباترين وجه ممكن به تصوير مىكشد علاوه بر تركهاى آذرى همچنين در ميان ديگر خلقهاى تركى در سراسر خاورميانه ـ آسياى صغير ـ شبه جزيره بالكان٬ در بخشى از آسياى ميانه (تركمنها) و شبه جزيره كريمه حتى در ميان خلقهاى همسايه غير ترك مانند گرجستان٬ ارمنستان٬ داغستان و .... نيز با رغبت روبرو شده و با گسترش آن در ميان زيرگروههاى خلق ترك آذرى در ايران و منطقه٬ ديگر خلقهاى تركى و سرزمينهاى همسايه واريانتهاى مختلفى از داستان پديد آمده است. پرفسور فارق سومر در اين باره مىگويد: "بين تركهاى ايران و آناطولى قرنهاى متمادى روابط فرهنگى وجود داشت. در اين خصوص به ويژه "عاشق"ها كه اخلاف "اوزان"ها بودند نقش مهمى را بازى مىكردند. داستانهاى ملى نظير "اصلى و كرم"٬ "آرزو و قنبر"٬ "شاه اسماعيل" و "عاشق غريب" كه در ميان تركهاى ايران به وجود آمده بودند به صورت داستانهاى ملى تركهاى آناطولى نيز در آمدند. در عوض داستان "كوراوغلى" نيز از آناطولى به ايران رفته و اين داستان نيز به صورت داستان ملى تركهاى ايران در آمد. حكايات ملانصرالدين نيز از آناطولى به ايران آمد". (اوغوزها (تركمن ها)٬ پروفسور فاروق سومر. ص ٢٣٠٬ ٬ ترجمه آنادردى عنصرى).

اين داستان يكى از برجسته ترين و قديمىترين نمونه هاى ژانر "گزمه جه" و يا "سيرالى گزمه جه" در ادبيات عاشقى (يازده هجائى=دستان٬ هشت هجائى= سماعى) را تشكيل مىدهد. (در اين ژانر عاشقها محلهايى را كه سير و سياحت نموده اند توصيف مىنمايند). "يانيق كرم" در اديبات عاشقى ترك نيز بلاواسطه متاثر از داستان اصلى و كرم مىباشد. در كشورهاى آذربايجان و تركيه بارها تئاترها٬ اوپراها٬ فيلم ها و سريالهاى "اصلى و كرم" بر صحنه رفته و نمايش داده شده است. (در آذربايجان براى نخستين بار در سال ١٩١٢ ٬ اپراى "اصلى ايله كرم" ٬ اوزئير حاجى بكوف). در خارج از ايران علاوه بر واريانتهاى گوناگون داستان٬ تدقيقات٬ كتب و مقالات علمى بيشمارى در باره اثر چاپ شده است. يكى از بهترين اين بررسىها اثر مفصل على دويماز چاپ شده در سال ٢٠٠١ است. اين اثر ارزشمند حجيم واريانتهاى داستان اصلى و كرم در آذربايجان شمالى و جنوبى٬ در خراسان٬ آسياى صغير٬ تركمنستان٬ شبه جزيره كريمه (اوكراين)٬ بلغارستان٬ ارمنستان٬ گرجستان و داغستان (روسيه) را بررسى كرده است. (Ali Duymaz, Kerem ile Aslı Hikâyesi Üzerinde Mukayeseli Bir Araştırma, Ankara 2001, Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü (HAGEM) Yayınları. Ankara 2001, XII+413 s.). واريانت تركى خراسانى داستان اصلى و كرم نيز توسط Sultan Talu ("Kerem ile Aslı Hikâyesinin Horasan Varyantı") تدقيق شده است.

و اما در ايران٬ حقيقتا شرم آور است در حاليكه به كودكان و نوجوانان و جوانان ترك انواع و اقسام داستانها و متون ادبى قوم همسايه فارس آموخته مىشود٬ اين كودكان و جوانان ايرانى ترك همچنان از آموزش به زبان ملى خود تركى و آموختن داستانها و متون ادبى زبان و فرهنگ خود مانند اصلى و كرم محروم نگاهداشته شده اند. (در سالهاى اخير دو نمايش تئاترى "اصلى و كرم" از گروههاى تئاترى شهرهاى اورميه و ميانه اجرا شده است). من در زير نخست خلاصه يكى از واريانتهاى داستان "اصلى ايله كرم"٬ سپس شعرى بسيار زيبا از زبان كرم و در آخر سروده "كرم كيمى" ناظم حكمت را مىآورم. متاسفانه هنوز واريانت اصلى داستان با خط تركى عربى در اينترنت گزارده نشده است. (در سايت دورنا يكى از واريانتهاى آذربايجان شمالى داستان به خط تركى لاتين موجود است):

اصلى ايله كرم:

ايصفاهان قيزيلباش شاهى عنقا بيگين تك اوزونتوسو (٢) اوشاقلارينين اولماماسى ايدى. گونلردن بير گون ياشلى٬ آبدال بير درويش الينده بير آلما فيدانى (٣) ايله شهره چيخاگلر. درويش٬ فيدانى شاها وئرر و بيله سينه آروادى "خانيم سولطان"ين بو آغاجين وئره جه يى آلمانى "آيازما بولاغى" باشيندا يئمه سى حاليندا٬ تانرىنين اولورو (٤) ايله بير اوشاقلارينين اولاجاغى موشتولوغونو وئريب گؤزدن ايتر. عنقا بيگ سئوينر٬ دللكلر چيخاريب خالقين پينار (٥) باشيندا ييغيشماسينى بويورار. فيدان باخچايا تيكيلر٬ آغاج اولار و بيرجه آلما وئرر. ايصفاهاندا شاهين وزيرى عئينى دردى چكن٬ قارا كشيش آدلى وارلى بير ائرمنىدير. وزيرين ده اوشاغى اولمور. قاريسى خبرى ائشيدينجه خانيم سولطانا گئده رك آلمانين يبر پارچاسينى دا اونا وئرمه سينى ايستر. خانيم سولطان دوغولاجاق اوشاقلارين آيرى جينسدن اولارسا٬ بؤيودوكلرينده باش گؤز ائديله جه كلرينه دايير سؤز آلاندان سونرا٬ آلمانى كشيشين آروادىيلا پايلاشار٬ ياريسينى اونا وئرر.

تانرى حيكمتى٬ دوققوز آى سونرا عنقا بيگين بيرجه اوغلو٬ كشيشين ده بيرجه قيزى دونيايا گلر. ايلكىنه "ميرزا"٬ اؤته كىنه (٦) "خان سولطان" آدينى قويارلار. فيدانى وئرن درويش دوغولاجاق اوشاقلارين بير بيرلرى ايله آداقلانديريلمالارى٬ ائوله نمه لرينى اؤيودله ميشدي. چاغالار (٧) بيربيريندن خبرسيز بؤيوير٬ بؤيودولر. بير گون ميرزا دوشونده (٨) بير دونيا گؤزه لى گؤروب عاشيق اولار. چوخ گئچمه دن آرخاداشى صوفويلا بيرليكده اوو دالينجا قوشاركن بير باخچايا گيرر و قارشيسيندا رؤياسينداكى قيزى گؤرونجه عاغلى باشيندان گئدر. بورا ائرمنى كشيشين باخچاسى٬ قيز ايسه ميرزانين سؤزلوسو (٩) ايدى. ميرزا رؤياسىنين "اصلى"نى تاپديغينى سؤيله يه رك قيزى ياناقلاريندان اؤپر. قيز ايسه اوتاناراق "كرم ائت!٬ منى روسواى ائيله مه!" دئيه يالوارار. ايشته اونلو سئوگى سؤلجه يينين قهرمانلارى دا اصل آدلارينى تاپميش اولارلار: "اصلى" ايله "كرم".

بوندان سونراسى٬ كرم كشيش قيزي٬ گؤزه للر گؤزه لى اصلىيه وورولموشدور. ايصفاهان شاهى كشيشدن سؤزونو يئرينه گتيرمه سينى ايستر٬ آمما قيزينى بير موسلمانا وئرمك ايسته مه ين كشيش٬ دينى دويغولار نده نى ايله بو ائوله نمه يى خوش گؤرمز. قيزى اصلى ايله كرمين بو عئشقىنى قبوللانانمايان كشيش٬ بير گئجه قيزينى آليب گيزلينجه ايصفاهانى ترك ائدر٬ اوزاق دييارلارا قاچار.... ائرته سى گون كشيشين عاييله سى ايله بيرگه سيررا آدديم باسديغينى اؤيره نن ميرزا بيگ چيلغينا (١٠) دؤنر. و يولداشى صوفويلا بيرليكده يوللارا دوشر. چليك داياق٬ دمير چاريق٬ الينه بير ساز آليب٬ توركو سؤيله يه سؤيله٬ اصلىنى آختارماغا باشلار٬ اصلىسينى آرار٬....

بوتون آنادولونو قاريش قاريش گزه رك دولاشار. آرتيق او شاه اوغلو ميرزا بيگ دئييل٬ عاشيق كرم٬ دردلى كرم٬ غريب كرم دير. ساز چالاراق هپ (١١) سئوگيسينى ديلله نديرمكده٬ يولدا قارشيلاشديغى اينسانلارلا٬ داغلارلا٬ داشلارلا٬ دره لرله٬ قورتلارلا٬ قوشلارلا سؤيله شيب٬ شئعر اوخوياراق خان اصلىسيندن سوراق سورماقدادير. بو او قده ر بؤيوك بير عئشقدير كى باشى قارلى داغلار و آزغين چايلار بئله٬ او قوپوزويلا سسله نينجه اينصافا گلر٬ يول وئررلر. بير نئچه يول اصلىنين ايزينى تاپيب ايكى حسرتلى سئوگيلى گيزلينجه بولوشار (١٢) و دردله شرلر. آمما هر سفرينده دورومو اؤيره نن كشيش اصلىنى قاچيرماغى باشارار. و آردينجا سونو٬ بيتيمى (١٣) اولمايان ايللر سوره ن اوزون بير قاچيب قووالاماجا....

نهايت كشيشى حلبده بولار. كرمدن خوشلانان حلب پاديشاهى كشيش اوزه رينده باسقى ياپاراق كرم و اصلىنين ائوله نمه لرينى ساغلار. آمما كشيش گينه خايينليك ائدر. كرم اصلىيله تام ائوله نه جككن٬ كشيشين بويوسونه (١٤) قوربان گئدر. كشيش گردك گئجه سينده اصلىيه سئحيرلى بير پالتار گييديرميشدير. كرم بويولو كؤينه يين دويمه لرينى چؤزمه يه (١٥) چاليشار آمما بير تورلو چؤزه نمز. چؤزولن دويمه٬ او بير دويمه چؤزولركن اؤز اؤزونه باشدان ايليك له نر. كرم دريندن بير آآآآه چكر. آغزيندان آه يئرينه الوو چيخار و عاشيقى ياخار. كرم عئشقينين اودويلا يانيب كول اولار. اصلى كرمين كوللرى داغيلماسين دئيه٬ اونلارى توپلاماغا چاليشاركن٬ كوللر آراسيندان هله سؤنمه ميش بير قيغيلجيم (١٦) ساچلارينى توتوشدورار٬ قيزجاغيزى دا يانديريب ياخار. ساچلارى الوو آلان اصلى ياناراق٬ كرمين عئشقيندن ياناراق٬ كول اولار و سئوگيلىلرين كوللرى بير بيرينه قاريشار.

بئله جه بو دونيادا بولوشانمايان عاشيقلار آنجاق اؤته كى دونيادا٬ اوچماقدا (١٧) بير بيرلرينه قوووشار.....

بو دونيادا اوچ نسنه دن قورخارام
بير آيريليق٬ بير يوخسوللوق٬ بير اؤلوم! .....

بو دونيادا اوچ نسنه دن(١٨) قورخارام٬
بير آيريليق٬ بير يوخسوللوق٬ بير اؤلوم.
هئچ بيريندن اصلا كؤنلوم خوش دئييل٬
بير آيريليق٬ بير يوخسوللوق٬ بير اؤلوم!

****
گله گله وارديق شو قارا داشا٬
يازيلانلار گلير بو غريب باشا٬
حسرت قويدو ائله٬ باجى ـ قارداشا٬
بير آيريليق٬ بير يوخسوللوق٬ بير اؤلوم!

****
چوخ سولئيمانلارى تاختدان انديردى٬
نئچه لرين گول بنيزين(١٩) سولدوردو٬
نئچه لرين گلمز يولا گؤنده ردى٬
بير آيريليق٬ بير يوخسوللوق٬ بير اؤلوم!

****
غريبين بويونا كفن بيچيلمز٬
آجىدير اجل شربتى٬ ايچيلمز٬
اوچ درديم وار٬ بير بيريندن سئچيلمز:
بير آيريليق٬ بير يوخسوللوق٬ بير اؤلوم.

****
نئچه لرين قالاسينا(٢٠) اود آتدى
نئچه سىنين آشينا آغى(٢١) قاتدى٬
نئچه لرينى گنج ايكن قوجالتدى
بير آيريليق٬ بير يوخسوللوق٬ بير اؤلوم!

****
كرم يار يولوندا جانيندان گئچدى
غوربت ائلده اجل باده سين ايچدى٬
گول باغيندان بولبول غوربته اوچدو٬
بير آيريليق٬ بير يوخسوللوق٬ بير اؤلوم.

****
شاعر نام آور ترك ناظم حكمت با سرودن "كرم كيمى" اين اثر لطيف قزلباشان (غلات ترك=علوى) گمنام ترك اصفهانى را بر تارك ادبيات جهانى نشانده و جهانى كرده است. ("كرم كيمى" نقطه عطفى در تاريخ شعر تركى بشمار رفته است):

كرم كيمى

هاوا قورشون (٢٢) كيمى آغير٬
باغير (٢٣)٬ باغير٬ باغير٬ باغيريرام.
قوشون (٢٤)! قورشون اريتمه يه چاغيريرام....
او دئيير كى منه:
ـ سن اؤز سسينله كول اولارسان هئى!!!

كرم كيمى يانا يانا.....
"درد چوخ٬ همدرد يوخ"
اوره كلرين قولاقلارى ساغير (٢٥)....

هاوا قورشون كيمى آغير....
من دئييره كى اونا:
ـ كول اولاييم كرم كيمى يانا يانا.
من يانماسام٬ سن يانماسان٬ بيز يانماساق٬
نئجه چيخار قارانليقلار آيدينليغا؟

هاوا تورپاق كيمى گبه (٢٦)
هاوا قورشون كيمى آغير.
باغير٬ باغير٬ باغير٬ باغيريرام.
قوشون! قورشون اريتمه يه چاغيريرام...

ماى ـ ١٩٣٠

(١)ـ سؤلجه ك= داستان٬ (٢)ـ اوزونتو= درد٬ غصه٬ (٣)= فيدان=نهال٬ (٤)ـ اولور=رضا٬ (٥)ـ پينار= بولاق٬ چشمه٬ (٦)ـ اؤته كى= آن ديگرى٬ (٧)ـ چاغا= كودك٬ (٨)ـ دوش= رويا٬ (٩)ـ سؤزلو= نامزد٬ (١٠)ـ چيلغين= ديوانه٬ (١١)ـ هپ= هميشه٬ همه٬ (١٢)ـ بولوشماق= ملاقات كردن٬ (١٣)ـ بيتيم=نهايت٬ پايان٬ (١٤)ـ بويو=جادو٬ سحر٬ (١٥)ـ چؤزمك=گشودن٬ باز كردن٬ (١٦)ـ قيغيلجيم=اخگر٬ (١٧)ـ اوچماق=بهشت٬ جننت٬ (١٨)ـ نسنه=شى٬ چيز٬ (١٩)ـ بنيز=چهره٬ رخ٬ صورت٬ (٢٠)ـ قالا= ده٬ روستا٬ (٢١)ـ آغى=زهر٬ (٢٢)ـ قورشون=سرب٬ (٢٣)ـ باغيرماق=فرياد زدن٬ (چاغيرماق=صدازدن) (٢٤)ـ قوشماق= دويدن٬ (قاچماق=فراركردن) (٢٥)ـ ساغير=كر٬ ناشنوا٬ (٢٦)ـ گبه=حامله

گئرچه يه هو!!!