سؤزوموز:

لهجه هاى تركى در استان اصفهان و نوسازى زبان ادبى تركى در ايران

شكى نيست كه زبان تركى رايج در جمهورى آذربايجان و تركيه دو منبع بسيار مهم براى انتخاب كلمات و تركيبات و واژه سازى براى تركىنويسان ايرانى مىباشند. اما ايندو مىبايست به عنوان آخرين منابع براى اخذ كلمات و تعبيرات بكار روند. منابعى كه در درجه اول و پيشتر مىبايست بدانها مراجعه نمود يكى لهجه هاى گوناگون رايج زبان تركى در آذربايجان جنوبى و بويژه لهجه هاى تركى در ايران مركزى٫ ايران جنوبى و شمال خراسان مىباشد. ماخذ ديگر متون ادبى و كلاسيك تركى از ديوانهاى نسيمى و فضولى و شاه اسماعيل تا داستانهاى مردمى كوروغلو و اصلى كرم و ادبيات عامه و غيره است. من در اينجا در رابطه با لهجه هاى زبان تركى در اصفهان تنها به يك پسوند و چند واژه اشاره مىكنم. ( اين پسوند و واژه ها نيز مانند بسيارى از خصوصيات ديگر لهجه هاى زبان تركى در ايران مركزى و جنوبى٫ بسيار بيشتر از تركى آذربايجانى به تركى تركيه نزديكتراند):

1- كاربرد پسوند -ال-ل : al-əl : طبق اطلاعاتى كه حسين مسلمى مىدهد٫ اين پسوند در لهجه هاى تركى استان اصفهان به طور گسترده اى بكار مىرود. مثلا در كلمات كيفگال٫ شاققال٫ گشتال٫ آشمال٫ داككال٫ هئچل٫ روتتال٫ چيگال..... جا دارد كه پسوند مطرود شده اما بسيار كارا و مفيد "–ال" در زبان ادبى در حال تشكل تركى در ايران دوباره و به شكل هر چه گسترده ترى بكار گرفته شود. به عنوان نمونه كلمات "يئدديل" به معنى هفته٫ "دوغال" به معنى طبيعت٫ "چاتال" به معنى چنگال٫ "سانال" به معنى مجازى كلمات نوى هستند كه با استفاده از اين پسوند اصيل تركى ايجاد شده اند.

2- گنجينه واژگان ناب تركى: در حاليكه بسيارى از كلمات و تعابير موجود در لهجه هاى تركى در اصفهان٫ در تركى آذربايجانى چندان رايج نيستند٫ همه عينا و يا با اندك تغيير در لهجه هاى گوناگون تركى تركيه بكار مىروند. از جمله آچيلان: ياخين گله جك٫ آرادان بير (در تركى تركيه آرادا بير)٫ آراشماق٫ آرت (پشت٫ دنبال)٫ آرى (هاميسى٫ بوتون٫ دولوق)٫ آرينماق٫ آيريلى (جداگانه)٫ قارينجا٫ آجيتما٫ قوشماق (دويدن)٫ آلاك-پالاك (در تركي تركيه آللاك-پوللاك)٫ آقجا٫ بنيز (چهره)٫ .....

اخذ واژگان و تعبيرات تركى از لهجه هاى تركى رايج در ايران و افزودن آنها به خزينه واژگان مستعمل در زبان ادبى امروزيمان٫ باعث غنىتر شدن زبان تركى٫ نزديكتر شدن زبانى گروههاى مختلف پراكنده ترك در ايران و لهجه هايشان به يكديگر٫ همگرايى ملى ايشان و شكل گرفتن زبان ادبى فراگيرى كه از مجموع همه لهجه ها و گويشهاى رايج تركى بهره گرفته است خواهد شد. همچنين رواج دوباره و روزمره كردن واژگان بىشمار تركى موجود در متون ادبى- كه به ناحق و فقط به دليل اهمال و كوتاهى ما مهر آرخائيك خورده اند- به ايجاد پلى مابين زبان نسل جديد و زبان گذشتگانمان كمك خواهد نمود.

گئرچه يه هو!!!

مكتوبات تركى امپراطورى تركى-آذربايجانى صفويان

امپراطورى تركى-آذربايجانى صفوى مانند همه نهادهاى همعصر و مشابه خود٬ پديده اى قرون وسطايى٬ با بسيارى از خصوصيات مثبت و منفى دولتها و دولتمردان آن اعصار است. اما يكى از خصوصياتى كه اين امپراتورى تركى-آذربايجانى را از زاويه خلق ترك٬ تاريخ آذربايجان٬ زبان و فرهنگ تركى و نيز تاريخ مدنيت٬ هنر و علوم جهان اسلام ارزشمند مىسازد اين است كه تنها در دوره حكمرانى صفويان است كه شاهد صعود زبان تركى به عاليترين سطوح دولتى و شكوفائى بىمانند زبان و ادب تركى در همه عرصه هاى ادبى و دينى و علمى هم در فارسستان و هم در آذربايجان و اوج گسترش آن در خاورميانه و قفقاز و بين النهرين مىباشيم. (البته هم قبل و هم بعد از دولت تركى-آذربايجانى صفوى زبان تركى همواره و به درجات مختلف از موقعيت دولتى بودن بويژه در دوره سلسله هاى تركى ايلخانيان٫ اتابكان سلجوقى٫ جلايريان٫ ايلدنيزلىها٬ آغ قويوينلوها٫ قاراقويونلوها٬ افشارها و قاجارها برخوردار بوده است).

در زير نمونه هايى چند از مكاتبات و مراسلات ديپلوماتيك شاهان دولت تركى-آذربايجانى صفوى به زبان تركى را (به هر دو الفباى عربى و لاتين تركى) آورده ام. بويروق (فرمان) شاه اسماعيل را از كتاب "آذربايجان ادبى ديلى تاريخى"٬ اثر پروفسور نيظامى خودييئف (در ايران با الفباى عربى و بدون ويرايش و متاسفانه با اغلاط و اشتباهات بسيار چاپ شده است) و نامه هاى ديگر را از ضميمه مقاله نامه هاى تركى شاهان صفوى -حميد دباغى گرفته ام. در اين مقاله از جمله گفته مىشود:" دولت صفوى در تمام طول حيات خويش هم به لحاظ ساختار و موسسه هاى خود و هم از جهت نامهاى اينها٬ به طرز حيرت آورى كاراكتر تركى داشته است ..... در ديوان صفويان در صورت لزوم مكاتبات و تحريرات به زبان تركى نيز انجام مىگرفته است. در دستگاه دولتى براى خواندن و نوشتن نوشته هاى تركى بخش و ماموران ويژه اى بودند. در اين بخش ويژه٬ نامه هاى شاهان صفوى به سلاطين اتريش و لهستان به تركى (آذرى-عثمانى)٬ به ازبكها٬ تزارهاى روسيه و خانهاى كريمه به زبان تركى جغتايى و به باشبوغهاى قالموق به زبان تركى جغتايى و يا تركى عثمانى نوشته مىشد. در برخى موارد نيز منحصرا زبان تركى بكار مىرفته است. متن پيمان قصر شيرين منعقده با دولت عثمانى در سال ١٥٣٩ تنها به زبان تركى نوشته شده است."

از بررسى اين مكتوبات در رابطه با كاربرد دولتى و ديوانى زبان تركى در عصر صفويه آشكار مىشود كه:

- پريود زمانىاى طولانى٬ از قرن ١٥ تا ١٨ ميلادى يعنى از اولين شاه تا آخرين شاه صفوى را پوشانيده و سياست مستمر و جاافتاده دولت صفوى بوده است. براى نگارش ديوانى تركى اداره و كارمندان ويژه اى اختصاص داده شده بود.
- زبان دولتى تركى٬ فارغ از موقعيت جغرافيايى پايتخت امپراتورى تركى –آذربايجانى صفوى٬ هم در آذربايجان (تبريز و قزوين) و هم در فارسستان (اصفهان) بكار مىرفته است.
- "زبان و سبك تركى اى كه در احكام و فرامين صادر شده در دوره شاه اسماعيل و شاه تهماسب بكار رفته است ساده و بىتكلف است. اين سبك حد وسطى است ميان زبان گفتار و گفتگوى روزمره و زبان مطنطن و پرتكلفى كه در مكاتيب و مراسلات رسمى بين ايران و اروپا از دوره شاه عباس اول به بعد٬ به تقليد از منشيان عثمانى رواج داشته است....با اينهمه مابين نخستين حكمرانان صفوى و آخرين ايشان از جهت تركيت كوچكترين تفاوتى موجود نمىباشد...." [به نقل از مقاله نامه هاى تركى شاهان صفوى]
- كاربرد رسمى زبان تركى محدود به عرصه خاصى نبوده و دايره ى گسترده اى از احكام و فرامين و مكاتيب و مراسلات ديپلماتيك تا امان نامه را شامل مىشده است.
- طيف مخاطبان نه تنها شامل مقامات ايرانى و مردم ايران (كه زبان ملى اكثرشان تركى بود) و يا سلطان عثمانى و ديگر سلاطين ترك همزبان و همتبار و همدين بوده٬ بلكه پادشاهان روسيه و مجارستان و اتريش و لهستان و ... را نيز در بر مىگرفته است.
- به عبارت ديگر زبان تركى همانگونه كه در داخل در سراسر كشور به همراه فارسى٬ زبان دولتى و ديوانى مىبود٬ زبان ديپلماسى خارجى امپراتورى تركى-آذربايجانى صفوى نيز بوده است و اين دقيقا همان سيستمى است كه امروز نيز مىبايست دوباره در ايران اعمال شود .
گئرچه يه هو!!!

ايصفاهان´ين بير محلله سينین ده آدی جولفا´دير

جولفا نين آوريل آيی

þ مرند´ين قوزئیينده کی جولفانی دئميره م. ايصفاهان´ين بير محلله سينین ده آدی جولفا´دير. او محلله نی شاه عابباس تيکميشدير تا ائرمنيستاندان، ايصفاهانا کؤچورولموش ائرمنيلر اورادا ياشاسينلار. جولفا، دوغان چايينين (زاينده رود) گونئيی و صوففه داغينين مئشه لری اولور. دئمک اولار ايصفاهانين ياخشی ماحاللارينداندير. ائرمنيلر بورادا اؤزه ل مکتبلر و بازارلار وارلاری و البتته اؤزه ل يئمک ايشمکلری ده اؤزگور و آزاد حالتده دير! دئمک اولار بير جوره کولونیدير.

وانک کليساسينا گئتسه نيز، ايکی ميليون بئش يوزمين ائرمنی سوی قيريمينين آنیسينا گؤره بير سمبوليک مقبره واردير. بير ايکی يول، اوتوبوس ايله اورادان گئچنده، ائرمنیجه شوعارلار و تورکييه نين آدينی گؤرموشدوم، آنجاق آنلاماميشديم.

þ بونو دا بيليرسينيز کی آذربايجانلی تورکلر هر يئرده ياشاسالار گره ک محررم آيينین مراسيملريني يئرينه گتيرسينلر. ايصفاهاندا، دا چوخلو آذری تورک وار ايدی کی ايش ايچين اورا کؤچموشلر. بير سيراسی ذوب آهن و باشقا بؤيوک فابريکالاردا، بير سايیسی نيظامی ايشلرده، بير سايیسی بيز کیمی اؤيره نجی ايديلر. بو تورکلری ايکی ايش بير يئره ييغابيليردی! بيری محررم آيينين مراسيملری و باشقاسی، تورک اؤيره نجيلرين تؤره نلر و توپلوملاری (کی اؤزه لليکده تئکنولوژی بيلی يوردو بؤيوک اونودولماز ييغينجاقلاری وار ايدی)!

بئش ايل بوندان قاباق محررم آيی، ياز اورتاسيندا ايدی و من او ايللر ايصفاهاندا اؤيره نجی ايدیم؛ و بيز بونو قديمکی اؤيره نجيلردن ائشيتميشديک ايصفاهانين ايکی عزا ساخلايان تورک دسته سی وار. بيريسی سينه ووران و باشقاسی زنجير ووران ديلار؛ سينه وورانلارين (هيات آذربايجانيهای مقيم اصفهان، متوسلين به حضرت ابوالفضل) چوخو اردبيللی و زنجيرچیلرين چوخ سايیسی اورمولولاردانديرلار؛ سينه وورانلار هر ايل ايصفاهانين بوتون يئرلرينه اوتوبوس سئرويسی قويارديلار، تا اونلاری هر گئجه عزا ساخلاماق يئرينه آپارسينلار؛ کی بيری ده بيزيم بيلی يوردا گليردی و بيز عزا ساخلاماقدان چوخراق، غوربتده کی تورکلرين يانيندا اولماق ايچين، درسی قيراغا قويوب و هر گئجه ده گئديرديک. عزاساخلاماق يئرينی حدس وورون هارادا ايدی؟!

þ عزا ساخلاماق يئری بير مسجيد (يا مهديه) ايدی جولفا ماحالينين اورتاسيندا! نئچه يوز متر، وانک کليساسينا قاليردی! بوتون ائرمنی ياشايان ماحالدا گئجه ساعات اون ايکیده، تورکلرين سسی گؤيلره گئديردی: "محررمدير خانيم زينب عزاسی، بيزی سسلير حوسئينين کربلاسی". بو هياتين، امينلرينين بيريسی دئييردی گنجلر و اؤيره نجيلر گؤزه تله سينلر کی ائشييه چيخماسينلار؛ ائحتيمالی وار ائرمنيلر ايله قارشيلاشاسينيز! من او چاغ اونون بو سؤزونو دوشونمويوردوم. آنجاق من ايله بير يولداشيم، بير گئجه چيخديق ائشييه. يوخاريدا دئديييم ائرمنیجه يازان شوعارلاری یاخيندان اوخودوق؛ چوخلو پوستئرلر وورموشلار. اينگيلتره و فارسجادا يازيلميشديلار: "آوريل آيينداکی ائرمنيلر سوی قيريمی تورکلر الی ايله محکوم اولونور"؛ "تورک ائدير جينايت ، آمريکا دا حيمايت!"؛ "اؤلوم اولسون تورکييه يه"؛ "اؤلوم اولسون تورکلره" ؛ "اؤلوم اولسون تورکييه ايله ايسراييله" و …

þ ياواش، ياواش اليميزه گليردی کی نئيه دئييرلر عزا ساخلاماق يئريندن ائشييه چيخمايين! من ايله يولداشيم ائرمنيلرين آزادليغيندان تعججوب ائتميشديک. اونلار موسلمان تورکلره يامان دئمه يی، "مرگ بر امريکا و اسراييل" ايله قاتميشديلار! او چاغ کی ايسراييل يوخوموش! اولابيلر عوثمانليلار، چوخ يئيين گئده لر، آنجاق بونا دليل اولماز کی بيز ده داشناکلارين خوجالی، قاراباغ، سالماس ، خوی و باشقا يئرلرده ائتديکلری دهشتلی جينايتلری اونوداق. من و يولداشيم ايچين ايلک دؤنه ايدی کی، گؤروردوک ايران ايسلام جومهورييتينين ايچينده موسلمانلارا دا يامان دئييرلر. بيز دؤزه بيلمه ديک. پوسترلری تئز تئز جيريرديق. بيردن گؤردوک دالدان بير ايکی نفر، ائرمنيجه، يامان دئيه رکن، يئيين گليرلر…

þ شانس گتيرديک کی اونلارين الينه ايليشمه ديک! عاشورا گونو، عزاساخلاماق يئرينده، تورکلر ناهار وئريرديلر! تعججوب ايله گؤروردوک، ائرمنيلر ده گليب ايمام حوسئين(ع) نذریسی آليرلار!! بو صحنه نی گؤره ندن سونرا، بئله فيکر ائديرديم، تورکلر، گئچميشلری باريش ايچين تئز اونودورلار و چوخ تئز واز گئچيرلر؛ ياخشی ايشی تورکلر گؤرورلرمی يا داشناکلار؟!

يك پاياننامه و يك گزارش در باره

دوزبانگى تركهاى اصفهان و مسائل مربوط به آن

1- بررسي وضعيت دوزبانگي در مناطق استان اصفهان(اداره كل آموزش و پرورش استان اصفهان٫ وزارت آموزش و پرورش)

چكيده: مسئله دوزبانگي و وجود يك زبان رسمي و چندين زبان قومي در داخل بسياري از كشورها و انديشمندان تعليم و تربيت آن كشورها را بر آن داشته تا براي رسيدن به عدالت آموزشي و فراهم ساختن فرصتهاي مساوي يادگيري براي همگان تلاش نمايند تا بتوانند از اين فرصتها در جهت رشد و شكوفايي استعدادهاي نونهالان و رشد و تعالي جامعه ملي و جهاني استفاده . استان اصفهان داراي شش زبان گرجي ، تركي ، لري ، محلي آسوني، ارمني و لري ميباشد. 7%دانش آموزان دوره ابتدايي ، 9%دانش آموزان دوره راهنمايي و 8%دانش آموزان دوره متوسطه غير فارسي زبان هستند . بررسي نشان ميدهد درصد قبولي دانش آموزان فارسي زبان بيش از دانش آموزان غير فارسي زبان است و ميزان مردودي دانش آموزان غير فارسي زبان از دروس فارسي بيشترست ، عموم بچهها در فهميدن صحبتهاي معلم كه به فارسي صحبت ميكند دچار اشكال هستند .....

2- بررسي مشكلات آموزش زبان فارسي به كودكان دو زبانه ترك(عبدالرضا کامراني٫ دانشكده ادبيات و علوم انساني٫ تاريخ دفاع : 11/5/74٫ رشته زبان شناسي همگاني. استاد راهنما : دکتر سيد محمدتقي طيب ٫ استاد مشاور : دکتر ساسان سپنتا)

چكيده: در مناطقي كه زبان مادري (زبان اول) تركي آذربايجاني است آموزش زبان فارسي در دبستان پيوسته با مشكلاتي براي معلمين و متعلمين همراه بوده و هست. در اين تحقيق تلاش شده تا مشكلات آموزش زبان فارسي به دانش آموزان ترك اول ابتدائي كه قبل از ورود به دبستان زبان فارسي گفتاري را بطور نسبي فرا گرفته‏اند مورد بررسي قرار گيرد. پس از بررسي‏هاي لازم مشكلات آموزش زبان فارسي به كودكان دو زبانه ترك به سه دسته آوائي واژگاني و دستوري طبقه بندي شده كه هر كدام در فصلهاي جداگانه‏اي مورد بررسي قرار گرفته است. به منظور يافتن مشكلات آموزش زبان فارسي به كودكاني كه زبان مادري آنها زبان تركي آذربايجاني مي‏باشد ابتدا از معلمين اول ابتدائي دبستانهاي اصفهان ( ده دبستان) نظر خواهي شده و مشكلات تدريس زبان فارسي به دانش آموزاني كه زبان مادري آنها فارسي مي‏باشد جويا شده‏ايم و سپس طي نظر خواهي از معلمين اول ابتدائي شهرستان خوي مشكلاتي را كه صرفاً در امر آموزش زبان فارسي به دانش آموزان دو زبانه ترك وجود داشته مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است.