مكتوبات تركى امپراطورى تركى-آذربايجانى صفويان

امپراطورى تركى-آذربايجانى صفوى مانند همه نهادهاى همعصر و مشابه خود٬ پديده اى قرون وسطايى٬ با بسيارى از خصوصيات مثبت و منفى دولتها و دولتمردان آن اعصار است. اما يكى از خصوصياتى كه اين امپراتورى تركى-آذربايجانى را از زاويه خلق ترك٬ تاريخ آذربايجان٬ زبان و فرهنگ تركى و نيز تاريخ مدنيت٬ هنر و علوم جهان اسلام ارزشمند مىسازد اين است كه تنها در دوره حكمرانى صفويان است كه شاهد صعود زبان تركى به عاليترين سطوح دولتى و شكوفائى بىمانند زبان و ادب تركى در همه عرصه هاى ادبى و دينى و علمى هم در فارسستان و هم در آذربايجان و اوج گسترش آن در خاورميانه و قفقاز و بين النهرين مىباشيم. (البته هم قبل و هم بعد از دولت تركى-آذربايجانى صفوى زبان تركى همواره و به درجات مختلف از موقعيت دولتى بودن بويژه در دوره سلسله هاى تركى ايلخانيان٫ اتابكان سلجوقى٫ جلايريان٫ ايلدنيزلىها٬ آغ قويوينلوها٫ قاراقويونلوها٬ افشارها و قاجارها برخوردار بوده است).

در زير نمونه هايى چند از مكاتبات و مراسلات ديپلوماتيك شاهان دولت تركى-آذربايجانى صفوى به زبان تركى را (به هر دو الفباى عربى و لاتين تركى) آورده ام. بويروق (فرمان) شاه اسماعيل را از كتاب "آذربايجان ادبى ديلى تاريخى"٬ اثر پروفسور نيظامى خودييئف (در ايران با الفباى عربى و بدون ويرايش و متاسفانه با اغلاط و اشتباهات بسيار چاپ شده است) و نامه هاى ديگر را از ضميمه مقاله نامه هاى تركى شاهان صفوى -حميد دباغى گرفته ام. در اين مقاله از جمله گفته مىشود:" دولت صفوى در تمام طول حيات خويش هم به لحاظ ساختار و موسسه هاى خود و هم از جهت نامهاى اينها٬ به طرز حيرت آورى كاراكتر تركى داشته است ..... در ديوان صفويان در صورت لزوم مكاتبات و تحريرات به زبان تركى نيز انجام مىگرفته است. در دستگاه دولتى براى خواندن و نوشتن نوشته هاى تركى بخش و ماموران ويژه اى بودند. در اين بخش ويژه٬ نامه هاى شاهان صفوى به سلاطين اتريش و لهستان به تركى (آذرى-عثمانى)٬ به ازبكها٬ تزارهاى روسيه و خانهاى كريمه به زبان تركى جغتايى و به باشبوغهاى قالموق به زبان تركى جغتايى و يا تركى عثمانى نوشته مىشد. در برخى موارد نيز منحصرا زبان تركى بكار مىرفته است. متن پيمان قصر شيرين منعقده با دولت عثمانى در سال ١٥٣٩ تنها به زبان تركى نوشته شده است."

از بررسى اين مكتوبات در رابطه با كاربرد دولتى و ديوانى زبان تركى در عصر صفويه آشكار مىشود كه:

- پريود زمانىاى طولانى٬ از قرن ١٥ تا ١٨ ميلادى يعنى از اولين شاه تا آخرين شاه صفوى را پوشانيده و سياست مستمر و جاافتاده دولت صفوى بوده است. براى نگارش ديوانى تركى اداره و كارمندان ويژه اى اختصاص داده شده بود.
- زبان دولتى تركى٬ فارغ از موقعيت جغرافيايى پايتخت امپراتورى تركى –آذربايجانى صفوى٬ هم در آذربايجان (تبريز و قزوين) و هم در فارسستان (اصفهان) بكار مىرفته است.
- "زبان و سبك تركى اى كه در احكام و فرامين صادر شده در دوره شاه اسماعيل و شاه تهماسب بكار رفته است ساده و بىتكلف است. اين سبك حد وسطى است ميان زبان گفتار و گفتگوى روزمره و زبان مطنطن و پرتكلفى كه در مكاتيب و مراسلات رسمى بين ايران و اروپا از دوره شاه عباس اول به بعد٬ به تقليد از منشيان عثمانى رواج داشته است....با اينهمه مابين نخستين حكمرانان صفوى و آخرين ايشان از جهت تركيت كوچكترين تفاوتى موجود نمىباشد...." [به نقل از مقاله نامه هاى تركى شاهان صفوى]
- كاربرد رسمى زبان تركى محدود به عرصه خاصى نبوده و دايره ى گسترده اى از احكام و فرامين و مكاتيب و مراسلات ديپلماتيك تا امان نامه را شامل مىشده است.
- طيف مخاطبان نه تنها شامل مقامات ايرانى و مردم ايران (كه زبان ملى اكثرشان تركى بود) و يا سلطان عثمانى و ديگر سلاطين ترك همزبان و همتبار و همدين بوده٬ بلكه پادشاهان روسيه و مجارستان و اتريش و لهستان و ... را نيز در بر مىگرفته است.
- به عبارت ديگر زبان تركى همانگونه كه در داخل در سراسر كشور به همراه فارسى٬ زبان دولتى و ديوانى مىبود٬ زبان ديپلماسى خارجى امپراتورى تركى-آذربايجانى صفوى نيز بوده است و اين دقيقا همان سيستمى است كه امروز نيز مىبايست دوباره در ايران اعمال شود .
گئرچه يه هو!!!