ترکة اصفهانی خانواده ای اهل علم از خجند ترکستان

خاندان خانواده ای اهل علم در سده های هفتم تا دهم . ابوحامد صدرالدین محمد بزرگ این خاندان اصالتا از خجند ترکستان بود و لقب «ترکه » به همین سبب با نام او و اولاد و احفادش همراه شده است (افندی اصفهانی ج 7 ص 166).

عالمان خانوادة ترکة اصفهانی تا عهد گورکانیان حنفی مذهب بودند (شهرستانی مقدمة جلالی نائینی ص 34) اما به نوشتة میرزاعبدالله افندی (همانجا) ظاهرا این خاندان شیعه بوده اند.

برخی افراد این خاندان که در روزگار خود از شهرت و مقام علمی برخوردار شدند عبارت اند از: ابوحامد صدرالدین محمد صائن الدین علی بن محمد افضل الدین محمدبن صدرالدین افضل الدین محمدبن حبیب الله جلال الدین محمد از علمای معاصر شاه عباس اول (حک : 996ـ 1038) ضیاءالدین علی عالم و شاعر و ملامظفر شاعر و ادیب معاصر شاه عباس اول (شهرستانی مقدمة جلالی نائینی ص 46 مدرس تبریزی ج 2 ص 165ـ 166 مهدوی ص 20ـ21).

این مقاله مشتمل است بر شرح حال چهارتن از مشاهیر این خاندان .

1) ابوحامد صدرالدین محمد حکیم و عارف سدة هفتم و هشتم . وی در اصفهان به دنیا آمد. از تاریخ ولادت و درگذشت وی اطلاعی در دست نیست . او در عصر ایلخانان مسلمان یعنی غازان خان و الجایتو و ابوسعید در اصفهان می زیست و معاصر خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی وزیر دانشمند دورة ایلخانان بود (جلالی نائینی ص 623) و با وی مکاتبه داشت . در مکتوبی که رشیدالدین فضل الله در پاسخ به نامة ابوحامد نوشته او را «یگانة روزگار و خسرو کشور علم و ایقان » خوانده و به وی احترام و ارادت بسیاری ابراز کرده و درخواست او را راجع به کاهش مالیاتهای سنگین اهالی اصفهان پذیرفته است (رشیدالدین فضل الله ص 32ـ33).

معروفترین اثر ابوحامد قواعدالتوحید نام دارد که در اثبات وجود باری تعالی و توحید به روش حکمای مشائی نوشته شده است . صائن الدین علی بن محمد نوادة وی قواعدالتوحید را شرح کرده است . این شرح به نام تمهیدالقواعد همراه با متن قواعدالتوحید نخستین بار در 1315 به اهتمام شیخ احمد شیرازی در تهران چاپ سنگی شد (آقابزرگ طهرانی ج 17 ص 181 مشار ستون 217). اثر دیگر ابوحامد الحکمة الرشیدیة نام دارد که آن را در بیان قواعد حکمت مشائیان نوشته (علی ترکة اصفهانی 1360ش ص 128) و به خواجه رشیدالدین فضل الله اهدا کرده است (جلالی نائینی ص 631ـ 632 نیز رجوع کنید به رشیدالدین فضل الله ص 137ـ 138). در تمهید القواعد دو بار از این کتاب نام برده شده است (علی ترکة اصفهانی ص 57 128). اکنون هیچ نسخه ای از الحکمة الرشیدیة در دست نیست (جلالی نائینی ص 629). صائن الدین علی بن محمد (1360 ش ص 56 ـ57) دو اثر الاعتماد و الحکمة المنیعة را نیز از ابوحامد دانسته و سیدجلال الدین آشتیانی نوشته که حدود هشت صفحه از الحکمة المنیعة را مطالعه کرده است (همان مقدمه ص 2 پانویس ). سیدحیدر آملی از قواعد التوحید با عنوان رسالة فی الوجود المطلق و اثباته و براهینه و انه موجود فی الخارج نام برده و چند جمله از آن را نقل کرده است (ص 497). جلالی نائینی (ص 635ـ 636) رسالة کنوز الافراح فی معرفة الاشباح و الارواح را به ابوحامد نسبت داده و گفته که تاریخ تألیف این رساله بعد از تاریخ تألیف الحکمة الرشیدیة بوده است . همچنین در کتاب المناهج فی المنطق اثر صائن الدین علی بن محمد (ص 4) از کتابی در منطق به نام الاءرهاص نام برده شده که دیباجی (همان مقدمه ص بیست وپنج ) آن را جزو آثار ابوحامد ذکر کرده است .

منابع : آقابزرگ طهرانی حیدربن علی آملی جامع الاسرار و منبع الاسرار چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی تهران 1368ش عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی ریاض العلماء و حیاض الفضلاء چاپ احمد حسینی قم 1401ـ1415 علی بن محمد ترکة اصفهانی تمهید القواعد چاپ جلال الدین آشتیانی تهران 1360ش همو کتاب المناهج فی المنطق چاپ ابراهیم دیباجی تهران 1376ش محمدرضا جلالی نائینی «ابوحامد صدرالدین محمد ترکة اصفهانی » در نامة شهیدی : جشن نامة استاد دکتر سیدجعفر شهیدی به اهتمام علی اصغر محمدخانی تهران : طرح نو 1374 ش رشیدالدین فضل الله کتاب مکاتبات رشیدی چاپ محمد شفیع لاهور 1364/ 1945 محمدبن عبدالکریم شهرستانی الملل و النحل ترجمة افضل الدین صدر ترکة اصفهانی چاپ محمدرضا جلالی نائینی ] تهران [ 1335 ش مدرس تبریزی خانبابا مشار فهرست کتابهای چاپی عربی تهران 1344ش مصلح الدین مهدوی تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان اصفهان 1348 ش .

/ محمد زارع /

2) صائن الدین علی بن محمد حکیم و عارف و فقیه و شاعر و ادیب سدة هشتم و نهم . کنیة او را ابومحمد ذکر کرده و نام وی را به صورت ابن ترکه ترکة خجندی صائن الدین صائن الدین ترکه صائن الدین ترکة خجندی و صائن الدین خجندی نیز آورده اند. او نوادة ابوحامد صدرالدین ترکة اصفهانی بود. صائن الدین مشهورترین و مهمترین شخصیت این خاندان به شمار می آید (ترکة اصفهانی 1360 ش ص 10 همو 1376 ش مقدمة دیباجی ص سی و دو). در منابع به زادگاه او اشاره نشده ولی از آنجا که پدر و جد وی ساکن اصفهان بودند به احتمال قریب به یقین در اصفهان به دنیا آمده است . تاریخ ولادت وی نیز در منابع ذکر نشده اما چون در پایان رساله اش نفثة المصدور اول تاریخ تألیف آن 829 ضبط شده (1351 ش ص 194 نیز رجوع کنید به همو 1376 ش مقدمة دیباجی ص سی و پنج ) و در اوایل همین رساله (1351ش ص 170) وی از 59 ساله بودن خود سخن گفته معلوم می شود که در 770 به دنیا آمده است (همو 1376 ش مقدمة دیباجی همانجا).

صائن الدین سالها نزد برادر بزرگ خود که از عالمان عصر بود به تحصیل علوم دینی نظیر حدیث و تفسیر و فقه و اصول پرداخت (همو 1351 ش همانجا). بعد از آنکه تیمور در 789 اصفهان را تصرف کرد صائن الدین به همراه برادرانش به سمرقند کوچانده شد. در آنجا برادر بزرگش بر اساس وصیت پدرانش اسباب سفر او را فراهم آورد و وی به حجاز و مصر و شام رفت و سالها از مشایخ صوفیه و عالمان کسب دانش و معرفت کرد (همان ص 203 مدرس موسوی ص 104). سپس به ایران آمد و بعد از شنیدن خبر درگذشت تیمور در 807 به اصفهان برگشت .

مدتی در اصفهان گوشه نشین بود تا اینکه به دعوت پیرمحمد نوادة تیمور و والی فارس به شیراز رفت . پس از کشته شدن پیرمحمد در 812 و به حکومت رسیدن برادرش اسکندر صائن الدین به دستگاه حکومت اسکندر راه یافت و از نزدیکان او شد. بعد از طغیان اسکندر علیه شاهرخ که به کشته شدن اسکندر انجامید و شاهرخ اصفهان و فارس را گرفت صائن الدین مجددا عزلت گزید و چون از نزدیکان اسکندر به شمار می آمد دشمنانش کوشیدند شاهرخ را نسبت به وی بدبین کنند. صائن الدین برای مصون ماندن از شر بدگویان به خراسان رفت و در سفر دوم شاهرخ وی را مورد لطف قرار داد و منصب قضای ولایت یزد را به او سپرد. بعد از این انتصاب صائن الدین به صوفیگری و خروج از مذهب سنت و جماعت و حروفیگری متهم و در این خصوص به برخی مطالب آثارش استناد شد و او را برای بازجویی به هرات خواندند (شهرستانی مقدمة جلالی نائینی ص 36 بهار ج 3 ص 230ـ 231 ترکة اصفهانی 1376 ش مقدمة دیباجی ص سی و هشت ). وی در رسالة نفثة المصدور اول (1351 ش ص 169ـ 194) که در حکم دفاعیه ای برای رفع اتهامها و نسبتهای ناروا از اوست شرح این ماجرا را خطاب به شاهرخ آورده است . همچنین در رسالة اعتقادات (همان ص 221ـ264) خطاب به شاهرخ عقیدة خود را نسبت به سنت و جماعت در برابر عیب جویانی که وی را از «طایفة صوفیه » می دانستند نوشته است .

صائن الدین بار دیگر در 830 که احمد لر در مسجد هرات به جان شاهرخ سوءقصد کرد متهم و به حبس و تبعید و مصادرة اموال محکوم شد (مدرس موسوی ص 105). وی این رویدادها را در نفثة المصدور دوم (1351 ش ص 205ـ 217) خطاب به بایسنغر فرزند شاهرخ شرح داده است (نیز رجوع کنید بهشهرستانی مقدمة جلالی نائینی ص 37 مدرس موسوی همانجا).

در منابع از فرزندان صائن الدین ذکری نشده اما خود او از ده فرزندش که در واقعة دستگیری او همراهش بوده اند سخن گفته است (ترکة اصفهانی 1351 ش ص 206). نام دو تن از پسران وی در آثارش آمده است : محمد که صائن الدین کتاب المناهج فی المنطق را به درخواست وی نوشته است ( رجوع کنید بهص 1) و افضل (همو 1376 ش مقدمة دیباجی ص سی ونهم ).

شیخ سراج الدین بلقینی از جمله استادان صائن الدین بوده و صائن الدین در مصر از وی حدیث می شنیده است (همو 1351 ش ص 170 187). صائن الدین به همراه جمعی از بزرگان معاصر خود با سیدحسین اخلاطی ملاقات داشته و از او نیز مطالبی آموخته (قاسم انوار دیباچة نفیسی ص نودوپنج ) و احتمالا از محضر شمس الدین محمدبن حمزة فناری * (متوفی 834) مؤلف مصباح الانس نیز بهره برده است (ترکة اصفهانی 1376 ش مقدمة دیباجی ص چهل ودو).

صائن الدین شاگردانی نیز تربیت کرد که از آن جمله اند: پسرش محمد (همان ص 1) میرسید محمد بدخشی ( رجوع کنید بهابن کربلائی ج 2 ص 115ـ116) پهلوان شمس الدین محمدبن عبدالله کاتبی نیشابوری از شاعران قرن نهم که در تصوف از مریدان و شاگردان صائن الدین بود (نفیسی ج 1 ص 297ـ 298) امیرسیداحمد لاله ای (متوفی 912 رجوع کنید به ابن کربلائی ج 2 ص 152ـ153) و شرف الدین علی یزدی (متوفی 834 ترکة اصفهانی 1376 ش مقدمة دیباجی ص چهل وسه ).

صائن الدین در آثارش از جمله در تحفة علائیه (همو 1351 ش ص 147) خود را شافعی خوانده و در نفثة المصدور اول (همان ص 175) در دفاع و ستایش از مشایخ صوفیه آنان را اهل سنت و جماعت دانسته و شیعه و معتزله و فلاسفه را دشمنان سنت و جماعت ذکر کرده است اما شوشتری (ج 2 ص 41ـ42) به استناد یک بیت شعر خطاب به حضرت علی علیه السلام که به صائن الدین نسبت داده

شده نام وی را در شمار عارفان شیعی آورده است . صائن الدین در آثار خود مانند رسالة شق قمر و ساعت (در شرح و تفسیر آیة اول سورة قمر) حضرت علی و اهل بیت علیهم السلام را بسیار ستوده و بیان حقیقت معنای انشقاق قمر و تفسیر معنای ساعت و حساب و میزان و حوض را مخصوص حضرت علی و اولاد آن حضرت دانسته است (ترکة اصفهانی 1351 ش ص 112 116).

تاریخ درگذشت صائن الدین را 830 ( رجوع کنید به خواندمیر ج 4 ص 10 شوشتری ج 2 ص 42) 836 (ابن سهلان ساوی پیشگفتار دانش پژوه ص 39 بهار ج 3 ص 236 بر اساس نسخه ای از حبیب السیر که در دسترس وی بوده است ) و چهاردهم ذیحجة 835 (میرخواند قسم 6 ص 1164) ذکر کرده اند که احتمالا تاریخ اخیر درست است و برخی صرفا به سبب اینکه تاریخ درگذشت او آخر 835 بوده آن را به تسامح 836 ذکر کرده اند (مدرس موسوی ص 103ـ104).

صائن الدین در بیشتر دانشهای روزگار خود از جمله در حکمت و عرفان و فقه و کلام و شعر و حروف و نقطه و اعداد و جفر تبحر داشته و در هریک از آنها تألیفاتی دارد. اندیشه ها و آرای وی یکی از مراحل مهم تکامل و پیشرفت حکمت و عرفان اسلامی به شمار می آید. بر خلاف این عقیدة شایع که حکمت اسلامی در قرن ششم با ابن رشد به پایان رسیده آثار صائن الدین نشان دهندة تداوم آن در ایران است . صائن الدین مهمترین حلقة رابط میان ابن سینا و غزالی و سهروردی و ابن عربی و خواجه نصیرالدین طوسی از یکسو و حوزة فلسفی اصفهان و حکمت متعالیة صدرالمتألهین شیرازی از سوی دیگر است (دیباجی ص 312). وی یکی از شخصیتهای مؤثر و بانفوذی بود که قبل از ملاصدرا در صدد تلفیق حکمت اشراقی و مشائی و عرفانی برآمد (ترکة اصفهانی 1351 ش مقدمة نصر ص ج ).

صائن الدین برخی آثار خود را به عربی و برخی دیگر را به فارسی نوشته است . به نوشتة ملک الشعرای بهار (ص 229 238) نثر وی ادبی و فنی و به شیوة عطاملک جوینی و قدری بلیغتر و بی تکلفتر از آن است . وی نخستین دانشمندی است که حقایق علمی و فلسفی و عرفانی را به سبک ادبی بیان کرده است (دیباجی ص 313). آثار فارسی صائن الدین عبارت اند از: رسالة ضوءاللمعات در شرح لمعات عراقی در عرفان کتاب اسرار الصلوة در بارة رموز نماز به شیوة عرفانی رسالة شق قمر و ساعت یا شرح آیة اقتربت الس'اعة و انشق القمر تحفة علائیه در مسائل فقهی بر اساس مذاهب چهارگانة اهل سنت نفثة المصدور اول و نفثة المصدور دوم هر دو در شرح سوانح زندگی او رسالة اعتقادات و اعتقادیه هر دو در بارة اعتقادات وی رساله در معنی قابلیت در بارة معنای قابلیت به روش اهل معرفت رساله در بیان معنی عرفانی علم صرف یا صرف القلوب صاینی شرح حدیث عماء شرح حدیث «ان لکل شی ء قلبا و قلبالقرآن ی'س » نامه به فیروزشاه و شرح ده بیت از محیی الدین ابن عربی در فرق وجود و کون به روش عرفانی که در کتابی با عنوان چهارده رسالة فارسی از صائن الدین علی بن محمد ترکة اصفهانی به تصحیح سیدعلی موسوی بهبهانی و سیدابراهیم دیباجی در 1351 ش در تهران چاپ شده اند (نیز رجوع کنید به منزوی ج 2 بخش 2 فهرست ص 1798 دانش پژوه 1348 ش ج 1 ص 734 همو 1345ـ1346 ش ص 308ـ312) رسالة انجام در فرق علم حروف و علم تصوف که آن را ابراهیم دیباجی در 1356 ش در مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (سال 24 ش 1 و 2) چاپ کرده است (نیز رجوع کنید به منزوی همانجا دانش پژوه 1345ـ1346 ش ص 310) رسالة نقطه در شرح حدیث «انا النقطة التی تحت الباء» منسوب به علی علیه السلام که آن را ابراهیم دیباجی در خرد جاودان جشن نامة سید جلال الدین آشتیانی (ص 315ـ323) چاپ کرده است (نیز رجوع کنید به منزوی همانجا دانش پژوه 1345ـ1346 ش ص 309) رسالة مناظرات خمس که آن را اکرم جودی نعمتی با عنوان عقل و عشق یا مناظرات خمس در 1375 ش در تهران به چاپ رسانده است (نیز رجوع کنید به منزوی دانش پژوه همانجاها مدرس موسوی ص 112ـ132) اطوار ثلاثه در بارة سه طور از اطوار صوفیان که آن را حسین داوودی تصحیح و در مجلة معارف (دورة 9 ش 2 مرداد و آبان 1371) چاپ کرده است رسالة حروف در بارة علم حروف سلم دارالسلام در احکام ارکان ایمان و اسلام سؤال الملوک در علم حروف شرح نظم الدر به فارسی و عربی مبدأ و معاد در بارة مبدأ و معاد به روش اهل عرفان مدارج افهام الافواج فی تفسیر آیة ثمانیة ازواج در تفسیر آیة ششم سورة زمر شرح گلشن راز که آن را کاظم دزفولیان در 1375 ش در تهران به چاپ رسانده است بزم و رزم مباحثه ای میان اهل بزم و شمشیر و قلم نامه های صائن الدین (بجز نامه اش به امیرفیروزشاه که چاپ شده ) مشتمل بر نامه هایی به بایسنغر امیرکارکیا امیرناصر کارکیا امیرعلاءالدین خواجه محمد پسرخواجه شیخ کججی (کجوجانی ) امیرعلاءالدین گیلانی خواجه تاج الدین امیرنعمت الله شرف الدین علی یزدی و نامه ای عرفانی و حروفی که مخاطب آن معلوم نیست دو مکتوب که وی آنها را به استدعای امیرنعمت الله نوشته یک مکتوب به خواجه ظهیرالدین محمد رسالة معما ترجمة احادیثی از پیامبر و حضرت علی و ائمه علیهم السلام (منزوی همانجا دانش پژوه 1345ـ1346 ش ص 308ـ312 ترکة اصفهانی 1376 ش مقدمة دیباجی ص چهل ونه ـ شصت مدرس موسوی ص 112ـ132).

آثار عربی صائن الدین عبارت اند از: تمهیدالقواعد * در عرفان نظری المناهج فی المنطق در منطق به روش مشائیان که آن را ابراهیم دیباجی در 1376 ش در تهران چاپ کرده است انزالیه در نزول کتاب الاهی و کیفیت و مراتب آن که مدرس موسوی در 1349 ش آن را در مجموعه سخنرانیها و مقاله ها در بارة فلسفه و عرفان اسلامی (ص 136ـ145) چاپ کرده است اجازة روایت کتاب المصابیح که اجازه ای برای یکی از فضلای عصر به نام یونس است الاربعینیة در شرح حدیث «من حفظ علی ' امتی أربعین حدیثا ینتفعون بها بعثه الله تعالی ' یوم القیامة فقیها عالما» و خصوصیات عدد اربعین و اهمیت آن در علم حروف اصطلاحات الصوفیه در بارة واژه های صوفیان البائیه در علت تقدم حرف «ب » در قرآن نسبت به حروف دیگر شرح تجلی ذاتی ابن هود مغربی تقدیم العقل علی النفس در تقدیم عقل بر تمام قوای نفسانی به طریق اهل معرفت و حروف شرح البسمله بر اساس اصول اهل معرفت و حروف شرح خطبة تفسیر « الکشاف » شرح فصوص الحکم که محسن بیدارفر آن را در 1378 ش در قم چاپ کرده است المحمدیه در تبیین و تفسیر نام محمد و مرتبة ولایت ختمیة نبویه بر اساس اصول اهل معرفت المفاحص در علم حروف و اعداد مهر نبوت در شرح مهر نبوت رساله در شرح حقیقت وحدت مطلقة ذاتیه یا الختمیه در بارة وحدت مطلق ذاتی به روش عرفانی شرح حدیث الایمان یا شرح دو حدیث نبوی تفسیر فلسفی و عرفانی و حروفی دو حدیث از پیامبر اکرم شرح حدیثی از پیامبر در بارة اهمیت قرآن و تعالیم دین و نکوهش بدعت . علاوه بر این منظوماتی به فارسی و عربی از او مانده است (مدرس موسوی دانش پژوه 1345ـ1346 ش ترکة اصفهانی 1376 ش مقدمة دیباجی همانجاها).

آقابزرگ طهرانی (ج 9 قسم 2 ص 570) نیز از دیوان صائن الدین اصفهانی نام برده است . همچنین نسخه ای به نام منشئات را از صائن الدین دانسته اند ( رجوع کنید به بیانی ص 239).

منابع : آقابزرگ طهرانی ابن سهلان ساوی تبصره و دو رسالة دیگر در منطق چاپ محمدتقی دانش پژوه تهران 1337 ش ابن کربلائی روضات الجنان و جنات الجنان چاپ جعفر سلطان القرائی تهران 1344ـ 1349 ش عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی ریاض العلماء و حیاض الفضلاء چاپ احمد حسینی قم 1401ـ 1415 محمدتقی بهار سبک شناسی تهران ?] 1321 ش [ مهدی بیانی «مجموعة منشئات » راهنمای کتاب سال 4 ش 3 (خرداد 1340) علی بن محمد ترکة اصفهانی تمهیدالقواعد چاپ جلال الدین آشتیانی تهران 1360 ش همو چهارده رسالة فارسی چاپ علی موسوی بهبهانی و ابراهیم دیباجی تهران 1351 ش همو کتاب المناهج فی المنطق چاپ ابراهیم دیباجی تهران 1376 ش خواندمیر محمدتقی دانش پژوه فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ج 1 تهران 1348 ش همو «مجموعة رسائل خجندی » فرهنگ ایران زمین ج 14 (1345ـ1346 ش ) ابراهیم دیباجی « رسالة نقطة ابن ترکة اصفهانی » در خردجاودان : جشن نامة استاد سیدجلال الدین آشتیانی به کوشش علی اصغر محمدخانی و حسن سیدعرب تهران : فرزان 1377 ش نورالله بن شریف الدین شوشتری مجالس المؤمنین تهران 1354 ش محمدبن عبدالکریم شهرستانی الملل و النحل ترجمة افضل الدین صدر ترکة اصفهانی چاپ محمدرضا جلالی نائینی ] تهران [ 1335 ش علی بن نصیر قاسم انوار کلیات قاسم انوار چاپ سعید نفیسی تهران 1337 ش علی مدرس موسوی «احوال و آثار صائن الدین ترکة اصفهانی به انضمام رسالة انزالیة او» در مجموعة سخنرانیها و مقاله ها در بارة فلسفه و عرفان اسلامی به اهتمام مهدی محقق و هرمان لندلت تهران : دانشگاه مک گیل مؤسسة مطالعات اسلامی (شعبة تهران ) 1349 ش احمد منزوی فهرست نسخه های خطی فارسی تهران 1348ـ 1353 ش محمدبن خاوندشاه میرخواند روضة الصفا تهذیب و تلخیص عباس زریاب تهران 1373 ش سعید نفیسی تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری تهران 1363 ش .

/ سیدعلی موسوی بهبهانی و محمد زارع /

3) افضل الدین محمدبن صدرالدین عالم و فقیه سدة نهم . وی به خواجه افضل بن صدر نیز مشهور است . از تاریخ تولد و زادگاه او اطلاعی در دست نیست . وی در محلة نیماروت / نیمارود اصفهان می زیست (نفیسی ج 1 ص 449). خانوادة او به علت نامعلومی از خجند به اصفهان مهاجرت کردند (مدرس تبریزی ج 1 ص 165) احتمالا رونق علم در اصفهان در مهاجرت آنان مؤثر بوده است . در نوع نسبت افضل الدین محمد با خاندان ترکة اصفهانی اختلاف نظر هست وی را پسرعموی صائن الدین علی بن محمد ترکة اصفهانی (شهرستانی مقدمة جلالی نائینی ص 38) یا برادرزادة او ( دائرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل «آل ترکه ») دانسته اند و قاضی احمد منشی قمی در خلاصة التواریخ (ج 2 ص 755) وی را پسر خواجه صدرالدین محمد ترکة اصفهانی معرفی کرده است .

افضل الدین در850 به قتل رسید. در این باره نوشته اند که میرزا سلطان محمد در محرم 850 بر شهر اصفهان تسلط یافت و جمعی از اکابر آنجا از جمله افضل الدین را مورد محبت قرار داد. شاهرخ جد میرزا سلطان محمد با شنیدن خبر عصیان نوه اش به اصفهان رفت و گروهی از علما و اعیان آنجا از جمله افضل الدین را به اتهام همدستی با سلطان محمد اسیر کرد و به ساوه برد و پنج تن از بزرگان از جمله افضل الدین را به اتهام مذکور در دروازه های ساوه حلق آویز کرد (کاتب یزدی ص 242 دولتشاه سمرقندی ص 256 روملو ج 11 ص 260 منشی قمی ج 2 ص 755ـ 756).

افضل الدین در 842 ترجمة کتاب الملل والنحل شهرستانی را از عربی به فارسی با عنوان تنقیح الادلة و العلل فی ترجمة الملل و النحل آغاز کرد و در 843 آن را در اصفهان به پایان رساند (شهرستانی مقدمة جلالی نائینی ص 47ـ 48). ذبیح الله صفا (ج 4 ص 497ـ499) تاریخ ترجمة این اثر را بین سالهای 846 تا 851 دانسته است یعنی زمانی که سلطان محمد به ولایت عراق منصوب شد زیرا افضل الدین در مقدمه از سلطان محمد و توجه و تشویق او سخن گفته است ولی با توجه به تاریخ وفات افضل الدین سال 851 قطعا اشتباه است . همچنین به نظر جلالی نائینی (شهرستانی همان مقدمه ص 39 48) هنگامی که سلطان محمد در 845 به عراق عجم رفت تختگاه خود را قم قرار داد و علمای اصفهان و یزد و شهرهای دیگر را گردآورد و افضل الدین نیز که از اکابر اصفهان بود به قم رفت و از توجه و عنایت و نعمت وی بهره مند شد. ظاهرا در همین زمان صفحه ای (قبل از فهرست کتاب ) بر مقدمة ترجمة خود افزود و در آن سلطان محمد را ستود.

نثر ترجمة افضل الدین بسیار پیچیده و همراه با حشو و اضافات است . وی در این ترجمه برای اجتناب از متهم شدن به تکفیر در رد عقاید فرقه های مختلف در هر جا شرحی داده و ابیاتی نیز سروده و به آن افزوده است (همان مقدمه ص 48ـ49). متنی که وی از الملل والنحل در دست داشته نواقصی داشته و او نتوانسته است ترجمة کاملی از آن فراهم آورد. خود وی نیز به دلایلی بعضی قسمتهای الملل والنحل را ترجمه نکرده که عبارت اند از: سخنان شیخ الرئیس در منطق و حکمت و طبیعیات و قسمت عقاید عرب در دورة جاهلیت تا ابتدای بخش مربوط به معطلة عرب (شهرستانی مقدمة جلالی نائینی ص 49 مؤخرة ترکة اصفهانی ص 369ـ370).

منابع : دائرة المعارف بزرگ اسلامی زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی تهران 1367ش ـ ذیل «آل ترکه » (از محمدعلی مولوی ) دولتشاه سمرقندی تذکرة الشعراء چاپ محمد رمضانی تهران 1338ش روملو محمدبن عبدالکریم شهرستانی الملل و النحل ترجمة افضل الدین صدر ترکة اصفهانی چاپ محمدرضا جلالی نائینی ] تهران [ 1335ش ذبیح الله صفا تاریخ ادبیات در ایران ج 4 تهران 1363ش احمدبن حسین کاتب یزدی تاریخ جدید یزد چاپ ایرج افشار تهران 1357ش مدرس تبریزی احمدبن حسین منشی قمی خلاصة التواریخ چاپ احسان اشراقی تهران 1359ـ1363ش سعید نفیسی تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری تهران 1363 ش .

/ منی ' علی نژاد /

4) افضل الدین محمدبن حبیب الله حکیم و فقیه و قاضی و شاعر سدة دهم . از تاریخ تولد و زادگاه وی اطلاعی در دست نیست . در شرح حال او آورده اند که ابتدا در کاشان علم آموخت بعد به عراق رفت و به تصحیح و تکمیل عقاید دینی خود پرداخت و نزد علمای شام و حجاز نیز تلمذ نمود و سپس به وطن بازگشت (امین احمد رازی ج 2 ص 954). وی شاگرد فقیه نامور و محقق شیعه مولی احمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی (متوفی 993) بود و مقاله ای نیز در رد نظریة استادش در بارة مسئلة اصولی «الامر بالشیی ء نهی عن ضده الخاص » نوشت (آقابزرگ طهرانی 1366 ش ص 210 همو 1403 ج 21 ص 397).

افضل الدین در زمان شاه طهماسب صفوی (930ـ984) از اصفهان به پایتخت (قزوین ) سفر کرد و موردتوجه شاه قرار گرفت و قاضی عسکر شد (منشی قمی ج 2 ص 755 اسکندربیگ منشی ج 1 ص 246 امین احمد رازی همانجا). شاه اسماعیل دوم صفوی (984ـ 985) با اینکه نسبت به علما بی توجه بود به وی عنایت خاص داشت و افضل الدین اکثر اوقات از مجلسیان شاه بود. افضل الدین پس از فوت شاه اسماعیل دوم به اصفهان رفت و به امر قضا مشغول شد ولی به جهت ناسازگاری حکام وقت منصب قضا را رها کرد و به مشهد رفت و در آنجا به تدریس پرداخت و همچنین کلیددار و خادم روضة مقدس شد (منشی قمی اسکندر منشی همانجاها). مشهورترین شاگردان وی قاضی نورالدین اصفهانی و علا می چلبی و ابوالقاسم بن ابی حامد انصاری کازرونی بودند (انصاری کازرونی ص 7 88 خوانساری ج 1 ص 213 آقابزرگ طهرانی 1403 ج 9 قسم 1 ص 85). او بین سالهای 970 تا 990 در عراق ] عجم [ و خراسان مرجعی صاحب صلاحیت دانسته می شد (انصاری کازرونی ص 7). در 991 که به همراه شاهزاده حمزه میرزا از خراسان به اصفهان برمی گشت بر اثر بیماری در ری درگذشت و در آستانة حرم امامزاده عبدالعظیم دفن شد (منشی قمی اسکندر منشی همانجاها). گفته اند که وی در طی زندگی خود سفری به هندوستان داشته است (آقابزرگ طهرانی 1403 ج 2 ص 404 همو 1366 ش همانجا).

وی در علوم عقلی و نقلی متبحر و سرآمد بود. شعر نیز می سرود و «افضل » تخلص می کرد. به نوشتة آقابزرگ طهرانی (1403 همانجا) و صادقی افشار (ص 43ـ44) او دارای دیوان شعر بوده است .

آثار وی عبارت اند از: انموذج العلوم مشتمل بر کلام و منطق و حکمت و هندسه و فقه و اصول (آقابزرگ طهرانی 1403 ج 2 ص 404) المسائل الخمسة در کلام و منطق و اصول و موضوعات دیگر (همان ج 20 ص 346) و رسالة فی المعقولات الثانیة (همان ج 21 ص 266).

منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی الذریعة الی تصانیف الشیعة چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی بیروت 1403/1983 همو طبقات اعلام الشیعة : احیاء الداثر من القرن العاشر چاپ علی نقی منزوی تهران 1366 ش اسکندر منشی تاریخ عالم آرای عباسی چاپ محمداسماعیل رضوانی تهران 1377 ش امین احمد رازی تذکرة هفت اقلیم چاپ محمدرضا طاهری (حسرت ) تهران 1378 ش ابوالقاسم بن ابی حامد انصاری کازرونی مرقوم پنجم کتاب سلم السموات : در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان چاپ یحیی قریب تهران 1340 ش خوانساری صادق صادقی افشار تذکرة مجمع الخواص ترجمة عبدالرسول خیامپور تبریز 1327 ش احمدبن حسین منشی قمی خلاصة التواریخ چاپ احسان اشراقی تهران 1359ـ1363 ش .

/ منی ' علی نژاد /